Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын яамны Бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга А.Хишигбаяртай ярилцлаа.
-Нийгмийн халамжийн сангаас олгодог тэтгэмжийн олон төрөл бий. Асаргааны тэтгэмж гэж яг юуг хэлдэг юм бэ?
- Эрхзүйн үүднээс авч үзвэл “Нийгмийн халамжийн тухай хууль”-ийн 3.1.6-д “Байнгын асаргаа шаардлагатай иргэн” гэж бусдын туслалцаагүйгээр өдөр тутмын үйлдлээ бие даан гүйцэтгэх чадваргүй, эсвэл оюуны хөгжлийн бэрхшээлтэй, сэтгэцийн хүнд хэлбэрийн эмгэгтэй хүнийг, мөн хуулийн 13.2.4-т “Байнгын асаргаа шаардлагатай иргэнийг асарч байгаа хүн” гэж эмнэлгийн хяналтад байдаг, байнгын асаргаа шаардлагатай ахмад настан болон хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд ба иргэнийг асарч байгаа иргэн гэж тус тус тодорхойлсон байдаг. Асаргааны тэтгэмжийг дараах иргэн, хүүхэд асарч байгаа иргэнд олгодог. Үүнд, тэжээн тэтгэх хүүхэдгүй, ганц бие ахмад настан, ганц бие хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэн, хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхэд багтана.
-Тэгэхээр ас аргаа шаардлагатай байгаа иргэдийг хэрхэн тогтоодог вэ?
-Байнгын асаргаа шаардлагатай иргэнийг асрагч болон хүнд нөхцөлд байгаа хүүхэд, ганц бие харж хандах хүнгүй ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэнийг гэр бүлдээ авч асрамжилж байгаа иргэн асаргааны тэтгэмж авдаг. 16 ба түүнээс дээш насны иргэний хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хувь, хугацаа, ахмад настны хөгжлийн бэрхшээл, хугацааг аймаг, дүүргийн Эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах комисс, ахмад настны хөгжлийн бэрхшээл, байнгын асаргаа шаардлагатай эсэхийг аймаг, дүүргийн эрүүл мэндийн байгууллагын Эмнэлэг хяналтын комисс, 0-16 насны хүүхдийн хөгжлийн бэрхшээлийг аймаг, дүүргийн Засаг даргын Тамгын газрын Нийгмийн бодлогын хэлтсийн дэргэдэх Хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдийн эрүүл мэнд, боловсрол, нийгмийн хамгааллын орон тооны бус салбар комисс, сум, тосгонд ахмад настан, хөдөлмөрийн чадвар алдсан иргэнд байнгын асаргаа шаардлагатай байгааг сум, тосгоны эрүүл мэндийн төвийн эрхлэгч их эмч тус тус тогтоож байна.
-Асаргааны тэтгэмж сард ойролцоогоор хэд орчим төгрөг байдаг бол?
-Сард олгох тэтгэмжийн хэмжээг Засгийн газрын 2020 оны 25 дугаар тогтоолоор 84.500 төгрөг болгож нэмэгдүүлсэн. Мөн тус тогтоолоор хөгжлийн бэрхшээлтэй хүүхдээ асарч байгаа иргэнд олгох асаргааны тэтгэмжийн хэмжээг 123.100 төгрөг болгон нэмэгдүүлсэн байна.
Хэдийгээр Засгийн газраас нийгмийн халамжийн сангаас олгож байгаа тэтгэвэр, тэтгэмж, тусламж, хөнгөлөлтийн хэмжээг нэмэгдүүлж байгаа ч хэмжээ нь амьжиргааны баталгаажих түвшинд хүрэхгүй байдаг тал бий.
-Сүүлийн үед нийгмийн халамж хэт хавтгайрах, очих ёстой иргэндээ очихгүй байна гэсэн шүүмжлэл ихээр гарч байна. Энэ үндэслэлтэй шүүмжлэл мөн үү?
-Ахмад настны байнгын асаргааны тэтгэмж авагчид олширч, авах нөхцөл хангаагүй иргэн хамрагдах үзэгдэл нэмэгдэж байгааг ялангуяа орон нутгийн халамжийн үйлчилгээний ажилтнууд хэлдэг. Суманд ахмад настан, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэний байнгын асаргааны тодорхойлолтыг сумын эмнэлгийн эрхлэгч, их эмч гаргахдаа байнгын асаргаа тогтоох аргачлалыг зөв хэрэглэхгүй байх, хэвтрийн биш, бие дааж амьдрах чадвартай иргэнд “насны доройтлоор” байнгын асаргаа тогтоох, эмчийн гаргасан шийдвэрийг сумын нийгмийн ажилтан, аймгийн нийгмийн халамжийн байгууллага үгүйсгэх аргагүй байдаг зэрэг асуудал зарим орон нутагт тулгамдаж байгаа.
Цаашид, байнгын асаргаа тогтоох өвчний жагсаалт болон онооны үнэлгээний аргын уялдаа холбооны талаарх ойлголтыг нэг мөр болгох, шаардлагатай бол аргачлалыг боловсронгуй болгох, сумын их эмчийн хариуцлагыг нэмэгдүүлэх, асаргааны тэтгэмж олгох ахмад настанд тавих нөхцөлийг илүү тодотгох, үр хүүхдийн эцэг эхээ асрах уламжлалыг бэхжүүлэх гэсэн саналыг орон нутгийнхан тавьж байсан.
Нөгөөтээгүүр, сумын их эмчийн гаргасан шийдвэрийг түүвэрлэн магадлах практикийг нэвтрүүлбэл эмчийн хариуцлагыг дээшлүүлэх, байнгын асаргаа тогтоох аргачлалыг зөв хэвшүүлэхэд чухал нөлөө үзүүлнэ гэж үзэж байна. Туршлагатай нийгмийн ажилтан нь сумын их эмчтэйгээ сайн хамтран ажилладаг, эсвэл амьжиргаа дэмжих зөвлөл нь асуудалд бодитой ханддаг орон нутагт энэ нь тийм ч тулгамдсан асуудал биш байгааг хэлэх нь зүйтэй. Эмнэлэг хөдөлмөрийн комиссоор байнгын асаргаа тогтоолгосон байлаа ч онооны аргачлалын дагуу зургаан оноо аваагүй бол амьжиргаа дэмжих зөвлөлөөрөө хэлэлцүүлдэггүй, эсвэл хамруулахгүй гэж шийддэг. Мөн алдарт эхийн одонтой эхийг үр хүүхэд нь асрах нь зүйтэй гэж үзэн асаргааны тэтгэмжид хамруулахгүй байх зарчим баримталдаг сум, хорооны жишээ байдаг.
-Асаргааны тэтгэмж олгох зайлшгүй шаардлага нь юу вэ?
-Олон улсын хөдөлмөрийн байгууллагын 2012 оны 202 дугаар зөвлөмжид заасан нийгмийн хамгааллын суурь түвшний үндсэн дөрвөн баталгааг Монгол Улсын нийгмийн хамгааллын одоогийн тогтолцоо хангаж байгаа эсэхийг 2013-2014 онд НҮБ-ын төрөлжсөн байгууллага, Монгол Улсын Засгийн газраас үнэлгээ хийж тодорхойлсон юм. Нийгмийн хамгааллын энэхүү үнэлгээнд суурилсан үндэсний хэлэлцүүлгээс дээрх дөрвөн үндсэн баталгааны нэг болох “Ахмад настныг тэтгэвэр, тэтгэмж, тусламж, үйлчилгээгээр дамжуулан амьжиргааны баталгаажих доод түвшний орлогоор хангах” чиглэлээр тэтгэвэр, тэтгэмж, тусламжийг инфляц болон хэрэглээний үнийн индексээр нэмэгдүүлж байхыг зөвлөсөн байдаг. Асаргааны тэтгэмжийн хэмжээг нэмэгдүүлсэн байдлыг харахад 2014 оноос хойш зохих хэмжээгээр нэмэгдүүлэх арга хэмжээг жил бүр авсан байна.
Гэр бүлийн аль нэг гишүүнээ байнга асарч халамж үзүүлж амьдрахын хэрэгцээ шаардлага, уй гашуу, үргэлж зовох мэдрэмжийн дээр гэнэт тохиолдох амь насны заалттай, шинэ тулгамдсан асуудал, санхүүгийн хүндрэл, ажилгүй болох, хамт олон, хамаатан садан, нийгмээс тусгаарлагдах нь асрагчийг төдийгүй гэр бүлийн бусад гишүүдийг ч хүнд байдалд оруулдаг байна.
Асран халамжлагчид сэтгэл дундуур мэдрэмжээсээ үүдээд нийгмээс өөрсдийгөө тусгаарлах хандлагатай болдог. Эрүүл мэндийн салбарын судлаачид тэднийг хамгийн их бөгөөд архаг стресстэй хүн гэж тодорхойлдог байна. Өвчтэй хүн асарна гэдэг хүнийг хамгийн их стрессдүүлдэг шалтгааны нэг юм. Асрагч нь сэтгэл санааны болон бие махбодын байнгын ачаалалтай байдаг. Хүн стресстэй ажлаа орхин, гэртээ харьж, тайвшран амрахаар явдаг бол эдгээр хүнд амралт, чөлөөт цаг байдаггүй. Хүн шөнийн цагаар биологийн хувьд амарч, бие махбод, оюун ухааны сэргэлт авдаг байхад асрагчид шөнөдөө хэд хэдэн удаа дуудагдан босож ч болно. Өөрсдөдөө санаа тавих цаг тэдэнд нэн хомс. Эмчид үзүүлэх, дасгал хийх, найз нөхөдтэйгөө уулзах зэргийг хойшлуулна. Өвчтэй хүнийг асран хамгаалах гэдэг бол хайр, үнэнч байдал, хариуцлагын сэтгэлээр хийгддэг ажил боловч нийгмийн зүгээс үүний үнэ цэнийг дутуу ойлгож, үнэлэхгүй, дэмжихгүй байх хандлагатай.
Нөгөө талаас асран хамгаалагч нь бусад хүмүүстэй харьцуулахад хагас цагаар ажиллах, ажилгүй байх нь стресст оруулах, улмаар эрүүл мэнд нь муудахад хүргэдэг байна. Тэд нийгмийн харилцаанд оролцохгүй байгаа нь өөртөө итгэлгүй, идэвхгүй, манлайлалгүй болох зэрэг нийгмийн сөрөг үр дагаврыг үзүүлдэг. <mark></mark></span>Ийм ч учраас Засгийн газраас тэдэнд цалин хөлс, тэтгэмж олгохоос илүү асрагч нарыг хамтдаа уулзах, зовлон, бэрхшээлээ хуваалцах, ярилцах, сайн дурын үйл ажиллагаа хамтран зохион байгуулах зэрэг ажлыг хийх нь илүү үр дүнгээ өгдөг гэж үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл зөвхөн эдийн засаг талаас нь төдийгүй, нийгмийн талаас нь харах нь зүйтэй юм.
- Тэгвэл гаднын улсад асаргааны тэтгэмжийг хэрхэн олгодог вэ?
-АНУ-ын Эрүүл мэнд, хүний үйлчилгээний газраас 2020 оны нэгдүгээр сард гаргасан “Асран халамжлагчдыг дэмжих хөтөлбөрийн эдийн засгийн үр нөлөө” тайлангаас үзэхэд зөвхөн АНУ-д л гэхэд жил бүр асран халамжлагч гэр бүлүүд ойролцоогоор 552 тэрбум доллартой тэнцэх ажил хийдэг байна. Тус улсад 65-аас дээш насны 9.8 сая хүн байнгын асаргаанд байгаагийн дээр ДЭМБаас гаргасан “Үйл ажиллагаа, хөгжлийн бэрхшээл, эрүүл мэндийн олон улсын ангиллын үнэлгээгээр өдөр тутмын гурван үйлдлээ хийж чаддаггүй 2.7 сая хүн асаргааны тэтгэмж авч байна.
-Тэгэхээр асран хамгаалагчид нь ч мөн адил тэтгэмж авдаг юм байна?
-Тийм. Тус улсад асран хамгаалагчдыг даатгалын компаниас үзүүлж байгаа тусламж, дэмжлэгээс нь шалтгаалан дараах байдлаар ангилдаг байна. Нэгдүгээрт, 65-аас дээш насны хүнийг асрах, хоёрдугаарт энгийн, өдөр тутмын тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх, гуравдугаарт, эмнэлгийн тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх, эмнэлгийн эрчимтэй тусламж, үйлчилгээ үзүүлэх. 2011 оны судалгаагаар эмнэлгийн эрчимтэй тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг хүний гэр бүл жилд 37.800 ам.долларын орлоготой байсан бол гэр бүлийн гишүүндээ энгийн, өдөр тутмын тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг гэр бүлийн жилийн орлого 61.600 ам.доллар байна. Асрагч хүнд өвчтэй гэр бүлийн гишүүнээ асарч эрчимтэй туслалцаа үзүүлдэг байх тусмаа ядуу бүлэг рүү орох хандлага их байдаг бөгөөд ганц бие асрагчийн хүнд өвчтэй гэр бүлийн гишүүнээ асардаг гэр бүлийн 25 хувь нь амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой бүлэгт хамрагддаг байхад энгийн өдөр тутмын тусламж, үйлчилгээ үзүүлдэг гэр бүлийн долоон хувь нь амьжиргааны баталгаажих түвшнээс доогуур орлоготой байдаг.
Гэр бүлийн гишүүнээ асрах шаардлагатай ажилтанд жилд 12 долоо хоногийн, цэргийн ар гэрт 26 долоо хоногийн цалингүй чөлөө олгодог байна. “Medicare” даатгалын байгууллагаас асрагч нарт сэтгэлзүйн зөвлөгөө авах, сэтгэлзүйн эмчилгээ хийлгэх үйлчилгээний зардалд зориулан жилд 200 ам.доллар олгож байна.
Энэ мэт шууд мөнгө олгох бус, асрагчийг дэмжих үйл ажиллагаанд зориулан эрүүл мэндийн даатгалын сангаас 2015 онд 454 сая, 2016 онд 622 сая доллар зарцуулсан байдаг. Өвчтэй хүнийг асрах үйл ажиллагааг нь давтамж, хугацаа, эрчмээр ангилдаг бөгөөд асрагч нарыг сайн дурынхан, сүлжээний ажилчид, улсаас томилогдсон ажилтнууд, хөдөлмөрийн зах зээл дээр ажил хайгчдаас бүрддэг гэж хувааж болох талтай. АНУ-д хийсэн судалгаагаар 20-64 насны асрагч нарын 60 хувь нь ажил хийдгээс 40 хувь нь бүтэн цагаар, 18 хувь нь хагас цагаар ажилладаг байна. Улсын хэмжээнд асрагч нар нь жилд 283 тэрбум төгрөгийн орлого олох боломжоо алддаг бөгөөд энэ хэрээр татвар, даатгалд орох орлого буурч, эдийн засагт хохирол учирдаг байна. Мөн хөгшин ээж, ааваа асарч байгаа хүн тэтгэврийн сангаас 300.000 ам.долларын тэтгэвэр авах боломжоо алддаг байна. Ер нь асрагч нарын эрүүл мэндийн байдал нь үзүүлж байгаа асаргаанаас ихээхэн шалтгаалдаг байна
-Хөдөлмөрийн чадвараа алдаж хөгжлийн бэрхшээлтэй болсон иргэдийн хувьд ч тэтгэмж авдаг. Энэ талаар тодруулахгүй юу?
-Улсын хэмжээнд 2019 оны байдлаар Эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах к омисс ажиллаж даатгуулагчийн ердийн өвчин, ахуйн болон үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалсан өвчний улмаас хөдөлмөрийн чадвараа бүрэн буюу хагас алдсан шалтгаан, хөдөлмөрийн чадвар алдсан хувь хэмжээ, хугацаа болон хөдөлмөрийн тусгай нөхцөл тогтоох асуудлыг магадлан шийдвэрлэж байна. ЭХМК нь нийгмийн даатгалын, нийгмийн халамжийн болон эрүүл мэндийн байгууллага, хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдийн төлөөлөл бүхий салбар дундын орон тооны бус комисс юм. Нийгмийн даатгалын ерөнхий газрын дэргэдэх Эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах төв комисс нь орон нутгийн болон салбар ЭХМКыг мэргэжил арга зүйн нэгдсэн удирдлагаар ханган ажилладаг.
Даатгуулагчийн хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хувь, хугацааг тогтоохдоо “Нийгмийн даатгалын тухай багц хууль”, “Дүрэм шинэчлэн батлах тухай” Засгийн газрын 2015 оны 11 дүгээр тогтоолоор батлагдсан “Эмнэлэг хөдөлмөрийн магадлах комиссын дүрэм”, Хөдөлмөр, нийгмийн хамгааллын болон Эрүүл мэндийн сайдын тушаал, шийдвэрийг үйл ажиллагаандаа мөрдөн ажиллаж байна.
- Манай улсад тахир дутуугийн тэтгэвэр авдаг хэчнээн иргэн байдаг вэ?
-2019 оны жилийн эцсийн байдлаар улсын хэмжээнд хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хувь, хугацааг шинээр тогтоолгосон 10811, хугацааг сунгуулсан 89441, цуцлуулсан 8599, нас барсан 2535, хөдөлмөрийн нөхцөл сольсон 82, ажлын цаг хорогдуулсан иргэн 14 байна. ЭХМК-ын шийдвэрээр 2019 онд хөдөлмөрийн чадвар алдалтын хувь, хугацаа тогтоолгосон иргэд өмнөх оны жил мөн үеийнхтэй харьцуулахад 0.07 хувиар буурсан. Нийгмийн халамжийн сангаас тахир дутуугийн тэтгэвэр авагчдын тоо 2018 онтой харьцуулбал 0.07 хувиар буурсан.Тэдгээрт зарцуулсан мөнгөн хөрөнгө 8.4 тэрбумаар буюу 12.6 хувь өссөн байна. Хүйсээр нь авч үзвэл нийт хөдөлмөрийн чадвар алдсан иргэдийн 57,8 хувь нь эрэгтэйчүүд 42,2 хувь нь эмэгтэйчүүд. Ердийн өвчин, ахуйн болон үйлдвэрлэлийн ослын улмаас хөдөлмөрийн чадвар алдалтын шалтгаан болж буй 18 бүлэг өвчнөөс дотор, сэтгэц, мэдрэл, гэмтэл, чих, хамар хоолойн өвчин нийт хөдөлмөрийн чадвар алдалтын 79.5 хувийг эзэлж, хөдөлмөрийн чадвар алдалтын тэргүүлэх шалтгаан болж байна.
Эх сурвалж: Үндэсний шуудан сонин
