Бидний урилгыг хүлээн авч хүрэлцэн ирсэн алт олборлогчид, төрийн болон орон нутгийн байгууллагуудын төлөөлөл, хэвлэл мэдээллийнхэн та бүгдэд энэ өглөөний мэнд хүргэе. Мөн энэхүү форумын үйл ажиллагааг анхааралтай ажиглаж буй нийт иргэд та бүхний амгаланг айлтгая.
Миний бие Уул уурхай, хүнд үйлдвэрийн сайдын албыг хүлээн авч ажиллаж эхэлсэнээс хойш багагүй хугацаа өнгөрч, тун удалгүй нэг жилийн ойтойгоо золгох гэж байна. Энэ хугацаанд салбарын өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэх, нийгэм, байгаль орчны хариуцлагыг дээшлүүлэх, уул уурхайгаас Монгол улсад болон улсын төсөвт орох орлогыг нэмэгдүүлэх, гадаад харилцааг бэхжүүлэх, хөрөнгө оруулалт татах, салбарын хууль эрхзүйн орчныг сайжруулахад чиглэсэн олон талт, цогц ажлуудыг шат дарааллан хийж байна.
Эдгээр ажлууд нь салбарт тулгараад буй асуудлуудыг сууриар нь, системтэйгээр эмчлэхэд чиглэсэн тул ярвигтай, цаг хугацаа, хүчин чармайлт, мэдлэг, олон улсад туршигдсан сайн туршлага зэргийг ихээр шаардсан ажлууд байгаа юм. Олон улсын зах зээл дээр эрдэс бүтээгдхүүний үнэ өндөр зурвасхан үе таарч байгаад ташуурч, алгуурлан суулгүй, харин үнэ унах мөчлөг ирэх үед хэдхэн жилийн өмнөх шиг сөхрөн унахгүй байх бэлтгэлүүдийг ханган ажиллаж, наадмын дараа намар гээд өвөлжилтийн бэлтгэлийг хангадгийн адилаар үнийн өсөлтийн дараагаар уналт ирдэг гэдгийг санан бэлтгэл хангаж байна.
Зэсийн салбарт Оюу Толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг амжилттай гүйцэтгэн, төлөвлөсөн хугацаандаа далд уурхайг ашиглалтанд оруулахад шаардлагатай тогтвортой байдлыг бий болгож өгөхөд салбар хариуцсан сайдын хувьд ихээхэн анхаарч байна. Нүүрсний салбарт экспортын хэмжээг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн цогц арга хэмжээг авч байгаагийн зэрэгцээ Тавантолгойн нүүрсний ордын үр ашгийг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн том ажлыг эхлүүлээд явж байгааг та бүхэн анзаарч байгаа.
Тавантолгойн IPO нь Тавантолгойн ордын үйл ажиллагааг эрчимжүүлж, орлогыг нэмэгдүүлэхээс гадна Өмнийн говийн бүсийн тогтвортой хөгжил, төрийн өмчит компаний засаглалын реформ зэрэг олон олон сайн зүйлсийг бидэнд авч ирнэ. Өнөөдөр тус бүр нь 2-3 тэрбум ам долларын экспортын орлого бүрдүүлж буй зэс, нүүрсний салбарыг оновчтой бодлогоор удирдаж чадвал нийлбэр орлого нь 10 тэрбум ам долларын босгыг хялбархан давах потенциалтай бөгөөд Яамны зүгээс үүнийг мөрөөдөл биш бодит байдал болгохоор ажиллаж байгаа. Зэс, нүүрсний компаниуд мэргэшсэн, хариуцлагатай уул уурхайн компаниуд ямар стандарттайгаар, ямар түвшинд ажилладагыг Монголын ард түмэнд харуулж, уул уурхайд итгэх олон түмний итгэл сэргэх цаг холгүй байна.
Уул уурхайн орлого нэмэгдэхтэй зэрэгцээд Оюутолгой, Тавантолгой 2 байхад л хангалттай, бусдаар нь яахав гэх маягийн дуу хоолой цухалзаж эхэлдэг. Уул уурхайн салбарт зориглон орж ажиллаад удаагүй ч Монгол орны дөрвөн зүг, найман зовхист буй уурхайнуудтай, тэдгээрт ажиллаж буй иргэдтэй, мөн уул уурхайн орчимд амьдарч буй иргэдийн аж амьдралтай ч явж танилцсаны хувьд хариуцлагатай уул уурхайг бүх чиглэлээр хөгжүүлэх байр суурь, итгэл үнэмшил дээрээ бат зогсож байгаагаа та бүхэнд хэлэхийг хүсэж байна.
Монголын уул уурхай томорч, ачаа даах чадвартай болох ёстой. Монголын уул уурхай солонгорч эрдэс бүтээгдхүүний үнийн өсөлт, уналтын шуурганд улсын төсвийг бүрдүүлэх, гадаад валютын нөөцийг бүрдүүлэх, уул уурхайг даган бизнес хийж буй олон мянган жижиг дунд компаний, тэдгээрт ажиллаж буй олон арван мянган иргэдийн орлогыг тасалдуулахгүй байж, өсөж дэвжих суурь нь болох ёстой. Уул уурхайн салбар хүчирхэг байж нэгээс хоёр арваныг туулан гарах явцад Монгол улсын эдийн засгийн бусад салбар хөгжиж, Монгол хүн хөгжиж, Монгол улс хөгжинө. Энэ бодлогын хүрээнд Алт олборлолтын салбарын асуудлаархи өөрийн байр суурийг та бүхэнтэй хуваалцахаар өнөөдөр энд урьсан юм. Богино хугацаанд тараасан урилгыг хүлээн авч, завгүй ажлаа зохицуулан хүрэлцэн ирсэн та бүхэнд юуны түрүүнд баярлаж байгаагаа илэрхийлье.
Алт олборлолт 2014 оноос эхлэн сэргэж, тогтвортой өсөн, жил бүр 500-800 сая америк долларын гадаад валютын нөөц бүрдүүлж ирлээ. Алт олборлолтын салбараас орчин үеийн техник технологи эзэмшсэн үндэсний уул уурхайн компаниуд, үндэсний мэргэжилтнүүд төрөн гарсан. Алт олборлолтын хуримтлал, менежментийн туршлагадаа тулгуурлан уул уурхайн бус салбарууд уруу шилжсэн үндэсний компаниуд төрөн гарсан. Эдгээр нь алтны салбарын гэрэлтэй, гэгээтэй тал нь юм.
Нөгөө талд байгаль орчны асуудал алт олборлолтын салбарыг сүүдэр мэт дагаж ирсэн байна. Алт олборлолт явагдаж буй орон нутагт үзүүлж буй нийгмийн асуудал, ялангуяа хууль бус алт олборлолттой холбоотой асуудал орон нутагт ч, уул уурхайн салбарт ч дарамт болж байна. Алтны салбарт хуримтлагдсан асуудал их, тэдгээрийг шийдвэрлэх чиглэлээр авч хэрэгжүүлсэн арга хэмжээнүүд оносон, алдсан зүйл ихтэй, хэрэгжсэн зүйлс байхад, завхруулаад хяналтаас гарсан асуудлууд ч байна.
Алтны салбар дахь хөрөнгө оруулалт, өмчлөлийн тал дээр ч ойлголтын зөрөө гарч, судалгаа нь хийгдсэн төслүүд дээр үйлдвэрлэл эхлүүлэхэд ихээхэн бэрхшээл тулгарч байна. Олон жилийн турш, олон давталттайгаар яригдсан ч дорвитой ахиц гардаггүй эдгээр асуудлуудыг би энд давтан нуршихыг хүссэнгүй. Харин шийдэл тал дээр яамнаас боловсруулж буй бодлогын талаар та бүхэнд дараах мэдээллийг өгье.
Бид алтны салбарт тулгараад буй асуудал дээр дүн шинжилгээ хийж дүгнэлт өгч байгаа бөгөөд хамгийн ерөнхий онош бол 1990-ээд оны шилжилтийн хүнд хэцүү үеийг туулж гарахад ашиглах хэрэглүүр болгон боловсруулсан Алт хөтөлбөрийн анхны концепци, анхны араг ясад дараа дараагийн алт хөтөлбөрүүдийг боловсруулахдаа реформын шинжтэй өөрчлөлтийг хийж чадалгүй, жижиг засварууд оруулан зүтгүүлж ирсэн нь өнөөгийн энэ нөхцөл байдалд хүргэсэн байна. Иймээс,
- Уул уурхайн салбарыг олон тулгууртай болгох зорилтын хүрээнд алтны салбарыг жил бүр тэрбум давсан ам долларын орлого бүрдүүлдэг, тэрбум долларын салбар болгож, Монгол улсын тогтвортой хөгжлийн зорилт 2030-д хүрэх нэг тулгуур болгон хөгжүүлэхээр бодлогыг нь томъёолж байгаа юм.
Энэхүү бодлого нь шороон ордын алт олборлолт давамгайлсан салбараас үндсэн ордын алт олборлолт давамгайлсан салбар болон шилжих шилжилтийг ойрын 5 жилд ямар нэгэн завсар, хийдэлгүйгээр хийх, цаашид алт олборлолтын хэмжээг тогтвортойгоор тэрбум доллар давсан хэмжээнд барих хоёр үе шаттайгаар хэрэгжинэ гэж бид харж байна.
- Дээр дурьдсан шилжилтийн үе шатанд шороон ордоос алт олборлох эрхзүйн болон татварын орчныг тогтвортой байлгаж, шилжилтийн үе шатанд алтны салбараас олох орлогыг тасалдуулахгүй байх байр суурийг яам баримталж байна.
- Уул уурхайн салбар төсвийн орлого бүрдүүлэлтэд томоохон байр суурь эзэлж ирсэн ч буцаад төсвөөс салбарын тогтвортой хөгжлийг хангахад зарцуулж буй хөрөнгө оруулалт маш бага байсан гажуудлыг 2019 оноос эхлэн засахаар Улсын төсвийн төсөлд тусгаж эхэлсэн. Үүний хүрээнд алтны томоохон орд, районуудыг олж илрүүлэх сэдэвчилсэн суурь судалгаануудыг эхлүүлнэ. Хайгуулын эхний шатанд шинжлэх ухаан, технологийн сүүлийн үеийн ололтуудыг цогц байдлаар ашиглан, хайгуулын эрсдэлийг бууруулж, хайгуулд хөрөнгө оруулах олон улсын сонирхолыг нэмэгдүүлдэг төсөл хөтөлбөрүүдийг Австрали, Канад зэрэг уул уурхай өндөр хөгжсөн улс орнууд хэрэгжүүлж эхэлж байгааг бид судалж байна. Удахгүй ажил хэрэг болгоно.
- Уул уурхайн салбарт байгаль орчны менежмент, уурхайн хаалтын санхүүгийн баталгааны механизмуудыг олон улсын тэргүүн туршлагад тулгуурлан нэвтрүүлэх, үүнийг эрхзүйн зохицуулалт болгон хуульчилах ажил дээр бид БОАЖЯам, ХЗЯам, Сангийн Яамтай хамтран ажиллаж байгаа. Үүний үр дүнд уул уурхай сонирхогчийн бизнес биш мэргэжлийнхний бизнес болно. Салбарын хэмжээний энэхүү тогтолцоо нь алтны салбарын хөгжилд, алт олборлолтыг хариуцлагатай болгоход том түлхэц өгнө.
- Эдгээр ажлуудын хүрээнд хайгуулын тусгай зөвшөөрөл олголтын сонгодог тогтолцоо болох сонгон шалгаруулалт ба өргөдлөөр тусгай зөвшөөрөл олгох тогтолцоо уруугаа шилжинэ. Тусгай зөвшөөрөл олгочихоод араас нь хариуцлагаа хөөцөлдөөд явдаг тогтолцоонд реформ хийж хариуцлага нь тодорхой бөгөөд санхүүгээр баталгаажсан тохиолдолд тусгай зөвшөөрөл олгодог реформыг хийх тул тусгай зөвшөөрөлтэй холбоотой үл итгэл, хардалт, тусгай зөвшөөрлийн хавтгайрсан наймаа зэрэг явдал цэгцрэх тул тусгай зөвшөөрөл олгох сонгодог тогтолцоонд эргэлзэх шаардлагагүй.
Эрхэм хүндэт оролцогчидоо. Уул уурхайг хөгжүүлэх ажил хэзээд амар хялбар байгаагүй ээ. Уул уурхайн салбар нь өндөр хөгжсөн, уул уурхайн талаарх иргэдийн мэдлэг, мэдээлэл нь өндөр улс оронд ч уул уурхайн орлогын хуваарилалттай холбоотой санал зөрөлдөөн, маргаан мэтгэлцээн өнөөдөр ч байсаар байна. Бид асуудлыг хүнд хэцүү гээд хаяж зугтах биш, асуудалтай нүүр тулан шийдвэрлэх ёстой. Уул уурхайг хөгжүүлж, бусад салбараа хөгжүүлэх, Монгол хүнээ хөгжүүлэх хуримтлалаа бий болгох шаардлага бидэнд байсаар байна.
Алтны салбарын өмнө тулгараад буй бүх асуудлыг нэг яам, нэг сайд хичнээн сайн ажиллаад, хичнээн сайн бодлого боловсруулаад ч өргөс авахын адилаар шийдвэрлэж чадахгүй. Тийм ч учраас би өнөөдөр энэ асуудалтай тал бүрээс нь зууралддаг та бүхнийг энд урьж, алтны салбарыг хөгжлийн салбар болгох шийдэл дээр санал бодлоо хэлэхийг хүссэн юм.
Сүүлийн хэд хоногт америк долларын эсрэг үндэсний валют, төгрөгийн ханш суларч байна. Энэ бол та бүхний ч, миний ч хүсэх зүйл биш. Иргэдийн маань хүсэх зүйл биш. Олон улсын байдлаас шалтгаалан дэлхийн зах зээл дээр газрын тосны бүтээгдхүүний үнэ өсөөд эхэллээ. Бензин, дизель түлшний үнийн өсөлт, төгрөгийн ханшны уналт давхцах нь иргэдийн амьжиргаанд хүндээр тусна. Улсын валютын нөөц бүрдүүлэлтэд алт олборлолтын үүрэг роль, өнөөгийн байдал, цаашид авах арга хэмжээний талаар Монголбанк та бүхэнд өнөөдөр мэдээлэл өгнө.
Уул уурхайн байгаль орчин, нөхөн сэргээлтийн асуудал дээр 2000 оны дунд үеэс эхлэн салбарын тэргүүлэх компаниудын хүчин чармайлт, талуудын хамтын ажиллагааны үр дүнд тодорхой ахиц гарсан байна. Гэхдээ зохицуулалтын түвшинд, хяналтын шатанд асуудлууд бий. Алтны шороон орд ашиглаад орхигдсон газрын нөхөн сэргээлтийг хийх асуудал дээр нугалаа гарсан, бодлогын алдаа гарсан асуудлууд бий. Эдгээр дээр бид сүүлийн үед яамдууд хамтран үр дүнтэй ажиллаж байгаа. Энэ тал дээр Байгаль орчин, аялал жуулчлалын яам мөн мэдээлэл бэлдсэн байгаа.
Алтны салбарын холбоотой гол асуудлуудаар хэлэлцүүлгүүд явагдана. Асуудлыг шийдэлтэй нь ярилцахыг та бүгдээс хүсэж байна. Энэ яриа, хэлэлцүүлгүүд цаашдаа үр дүнд хүрнэ. Өнгөрсөн оны 12-р сард Яам санаачлан Монгол улсын Засгийн газрын түвшинд Уул уурхайн бодлогын зөвлөгөөн зохион байгуулсан. Үүнийгээ цаашид жил бүр уламжлал болгон, уул уурхайн салбарт хамаатай бүх бодлогыг зангидах, хэлэлцэн талуудын ойлголцлыг нэгтгэх платформ болгоно гэдэг байр суурь дээрээ би хэвээрээ байгаа. Энэ жил Тавантолгойн IPO-ы хүрээнд гадаад томилолт ихтэй байх ч амжуулан зохион байгуулахыг зорьж байгаа. Уг зөвлөгөөнөөр дамжин өнөөдрийн форумын хэлэлцүүлгийн эрхзүйн зохицуулалттай холбоотой асуудлууд уул уурхайн салбарын том бодлогод тусгалаа олоод явна.
Шилжилтийн энэ жилүүдэд би өөрийн яамны албан тушаалтнуудад алт олборлогчдод хүнд сурталгүй, мэргэжлийн түвшинд үйлчлэх шаардлага тавьж, нөөцийн тайлан, техник эдийн засгийн үндэслэл, тайлан төлөвлөгөө хүлээн авдаг тогтолцоог тогтмол, тасралтгүй ажиллуулах шаардлагыг тавьж ажиллаж байгаа.
Алт олборлогч та бүхний өнөөдөр тушаасан грам алт бүр Монголын гэр бүлүүдийн идэх ширхэг талх бүрийн үнийг бага ч гэсэн хямдруулж, таны өнөөдөр ургамалжуулсан шоо дөрвөлжин газар бүр уул уурхайд итгэх иргэдийн итгэлийг нэмэгдүүлэх тул би та бүхнийг эх оронч байж, Монгол банкиндаа алтаа тушааж, олборлолтоо тогтвортой хадгалж ажиллахыг уриалж байна.
Нийт иргэд, орон нутгийн удирдлагад уул уурхайн талаархи ойлголтоо нэмэгдүүлэх үүднээс манай мэргэжилтнүүд, уул уурхайн салбарт мэргэжил эзэмшсэн хүмүүсээс голч мэдээллийг авч, хариуцлагатай иргэн байж, улс орныхоо хөгжлийн төлөө уул уурхайн компаниудад шаардлага тавьж, хамтран ажилладаг байхыг уриалж байна.
Форумын үйл ажиллагаанд амжилт хүсье. Анхаарал тавьсан та бүхэнд баярлалаа.
